عوامل مختلفی چون افزایش جمعیت ، توسعه شهرنشینی، گسترش صنعت و استفاده غلط از منابع طبیعی باعث بروز آلودگی شدید و زیست محیطی در منطقه خلیج فارس گردیده است. این عوامل توانسته اند در اندک زمانی اکوسیستم بی نظیر آنرا تا 47 برابر حدطبیعی آلودگی، آلوده نماید و بدین طریق آبزیان و موجودات آن را با خطر نابودی مواجه سازند. استقرار انواع صنایع (بعلت وجود منابع نفت و گاز) و حمل و نقل و ترافیک دریایی بالا باعث گردیده خلیج فارس شرایط ویژه ای داشته باشد. استخراج و حمل ونقل نفت خام، وجود تأسیسات متعدد نفت وگاز، تأسیسات پالایشگاهی و پتروشیمی در دریا و ساحل، این پهنه آبی را به یکی از آلوده ترین دریاهای جهان مبدل ساخته، به نحویکه اکوسیستم خلیج فارس در معرض خطر جدی قرار گرفته است. بر اساس برآورد کارشناسان نفتی، 57 تا 66 درصد از ذخایر نفتی جهان در منطقه دریایی خلیج فارس و دریای عمان واقع شده است. به علت موقعیت حساس جغرافیایی، سیاسی و شرایط زمین شناسی، مدیریت زیست محیطی این منطقه را نمی توان مستقل از ذخائر عظیم نفت و گاز موجود در نظر گرفت. علاوه بر پساب صنایع مختلف، پساب های شهری و کشاورزی که از استانهای ساحلی جنوب کشور وارد خلیج فارس می شود از عوامل مهم آلودگی آن به شمار می روند. بنابراین مهمترین آلاینده‌های خلیج فارس در درجه اول آلودگی نفتی و پس از آن فاضلاب ‌های شهری و صنعتی است.

انواع فاضلابهای ورودی به خلیج فارس به شرح ذیل می باشد:

1- فاضلابهای شهرهای ساحلی (فاضلاب سطحی و پساب نیمه تصفیه شده)

2- فاضلابهای حاصل از فعالیت های بهره برداری نفتی (سکوهای نفت، کارخانه های فراوری اولیه)

3- فاضلابهای خنک کننده صنایع (صنایع نفت و گاز، نیروگاه اتمی، پتروشیمی ها)

4- فاضلاب آبزی پروری (مجتمع های پرورش میگو و قفس های پرورش ماهی در دریا)

5- پسابهای کشاورزی

6- فاضلاب سامانه های نمک زدایی (MED, RO)

7- فاضلابهای ناشی از فعالیتهای دریانوردی و شناورها

طبق آمار رسمی وزارت نیرو، هم‌اکنون شاخص دسترسی جمعیت شهری ایران به شبکه جمع‌آوری فاضلاب 4/52 درصد است و به‌دلیل نبود تصفیه‌خانه کافی بخش زیادی، یعنی حدود 80درصد فاضلاب استان‌های شمالی و جنوبی ازجمله خوزستان، مازندران و هرمزگان وارد دریا می‌شود. در شرایطی که میانگین سرانه دسترسی به شبکه فاضلاب مدرن در کشور به بیش از 50درصد رسیده، این رقم در خوزستان 37درصد است. در اهواز طی 24ساعت شبانه‌روز 300هزار مترمکعب فاضلاب تولید می‌شود که از این رقم 250هزار مترمکعب به‌طور مستقیم وارد منابع آبی می‌شود. از خرمشهر تا هندیجان عملا تصفیه خانه برای فاضلاب شهری وجود ندارد و فاضلاب بصورت خام وارد دریا می شود. در بندر ماهشهر و بندر امام خمینی تصفیه خانه فاضلاب شهری در حال احداث است ولی به علت کمبود اعتبار نیمه کاره باقی مانده است.

منطقه ويژه اقتصادي پتروشيمي در محدوده اي به وسعت ۲۸۵۰ هكتار در ساحل خليج فارس، واقع در شهرستان ماهشهر، بخش بندرامام خميني (ره) قرار گرفته است. اين منطقه با توجه به موقعيت طبيعي و جغرافيايي و همچنين برخورداري از تسهيلات قانوني مناطق ويژه، به منظور توسعه صنعت و تجارت به ويژه صنايع پتروشيمي و صنايع پايين دستي آن ايجاد گرديده است. حجم عظیمی از پسابهای صنعتی پتروشیمی ها بدون تصفیه وارد خلیج فارس می شود هرچند که برخی از آنها شروع به احداث تصفیه خانه کرده اند. منطقه ویژه اقتصادی بندر امام خمینی (ره) با وسعت ۱۱۰۴۴ هکتار در شمال غربی خلیج فارس و در انتهای آبراه خور موسی قراردارد. این آبراه بستری آرام و مطمئن برای تردد انواع کشتی‌های اقیانوس پیمای تجاری و نفتکش را از مسیر خلیج فارس، تنگه هرمز، دریای عمان و اقیانوس هند به اقصی نقاط جهان فراهم کرده است. تردد کشتی ها نیز به علت نشتی هایی که دارند و همچنین تخلیه آب توازن باعث آلودگی خلیج فارس می شود. مطالعات انجام شده (از جمله مطالعات جایکا) تجمع فلزات سنگین بویژه جیوه را در خلیج فارس و مخصوصا خور موسی در رسوبات و بافت ماهیان کف زی نشان داده است که ناشی از پسابهای صنایع و پتروشیمی ها می باشد.

          در استان بوشهر فاضلابهای صنعتی که وارد خلیج فارس می شوند شامل دو گروه عمده هستند: فاضلابهای خنک کننده صنایع (صنایع نفت و گاز، نیروگاه اتمی، پتروشیمی ها) که آلودگی حرارتی دارند و از سیستم های خنک کننده صنایع خارج می شوند. و فاضلابهای حاصل از فعالیت های بهره برداری نفتی (سکوهای نفت، کارخانه های فراوری اولیه) که حاوی آلودگی های نفتی هستند. عمده فاضلابهای صنعتی در این استان مربوط می شود به منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس که در حاشیه خلیج فارس و  در محدوده 46 هزار هکتاری استان بوشهر قرار گرفته است و مشتمل بر سه منطقه می باشد: پارس یک (پارس جنوبی) با 14 هزار هکتار که شهرستان عسلویه را در بر می گیرد ، پارس دو ( کنگان) در محدوده 16 هزار هکتاری شهرستان کنگان را در بر گرفته است و پارس سه ( پارس شمالی) شامل 16 هزار هکتار از محدوده ی شهرستانهای دیر، دشتی،تنگستان و بوشهر را در بر می گیرد.

 منطقه پارس1 (پارس جنوبی) شامل 16 فاز فرآوری گاز و 15 مجتمع پتروشیمی و نیز صنایع پایین دستی پتروشیمی، صنایع مختلف مرتبط و صنایع نیمه سنگین است که فازهای 1 تا 10 به بهره برداری رسیده است و فازهای 15، 16، 17، 18، 20 و 21 نیز در این منطقه در حال ساخت می باشد. منطقه پارس2 (پارس کنگان) شامل 8 فاز پالایشگاهی و یک طرح LNG می باشد. ساخت فازهای 11، 12، 13، 14، 19، 22، 23 و 24 و کارخانه ی (IRAN LNG) در این منطقه برنامه ریزی شده است. منطقه پارس 3 (پارس شمالی) 16 هزار هکتار است که به منظور پشتیبانی از طرح توسعه برخی میادین مهم هیدروکربوری اختصاص یافته است. میدان های گازی پارس شمالی، گلشن، فردوسی و  فرزاد A و B در این حوزه عملیاتی قرار دارند.

در این استان حدود 80 درصد فاضلابهای شهری و انسانی پس از انجام یک تصفیه ناقص (در حوضچه های تثبیت) وارد دریا می شود و حدود 20 درصد آن نیز بدون تصفیه و بصورت خام به دریا تخلیه می شود.

 استان هرمزگان دارای ۱۲۰۰ کیلومتر مرز دریایی است که بخشی از سواحل آن دچار آلودگی‌های آلی، فاضلاب‌های شهری، صنعتی و محیطی است. گزارش‌های رسیده از هرمزگان و شهر بندرعباس حاکی از آلودگی سواحل این استان به مواد نفتی و انواع فاضلاب ها می باشد. در این استان سال‌ها به دلیل نبود زیر ساخت‌ مناسب جمع آوری فاضلاب شهری، بخشی از این فاضلاب‌ها بدون تصفیه اولیه وارد دریا می شود که باعث شده ساحل خلیح فارس در بندرعباس آلوده باشد. مرکزسنجش آلودگی محیط‌زیست هرمزگان به کمک کارشناسان مرکز بهداشت به صورت منظم و هفتگی وضعیت ساحل بندرعباس را پایش و نمونه‌برداری می‌کند و در برخی موارد میزان آلودگی سواحل خصوصا در چند منطقه که فاضلاب‌های سطحی محلات قدیمی نیز علاوه بر پساب فاضلاب شهر به آنجا وارد می‌شود بالاتر از استاندارهای زیست‌محیطی است. ساحل سورو و ساحل واقع در خروجی خور گورسوزان از جمله مکان‌هایی هستند که اغلب بار آلودگی بالاتری دارند. هر روز حدود ۹۰ هزار متر مکعب پساب تصفیه خانه فاضلاب بندر عباس روانه دریا می‌شود. ورود حجم بالای پساب حاصل از تصفیه خانه فاضلاب شهر بندرعباس با بار الی زیاد سبب بر هم زدن تعادل دریا و افزایش آلودگی آن می شود. یکی از اثرات نامطلوب ورود پساب و فاضلابهای شهری به دریا، افزایش مقادیر شاخص های میکروبی است. استفاده از آبهای ساحلی دریایی در صورت آلوده بودن قادر است میکروارگانیسم های بیماریزا را به انسان خصوصا کودکان انتقال دهد. همچنین یکی از مهمترین دلایل بروز شکوفایی مضر جلبکی، تخلیه فاضلاب و پسابهای شهری به اکوسیستم های دریایی است. افزایش مقادیر فسفات و نیترات ناشی از ورود آلودگی های آلی و فاضلابهای شهری به محیط های دریایی موجب افزایش بیومس گونه های مولد شکوفایی مضر جلبکی و پدیده مرگ و میر آبزیان می شود.

زباله‌های محصولات نفتی و سایر زباله‌ها از جمله پلاستیک از سایر آلودگی‌هایی هستند که وارد خلیج فارس می‌شوند. در واقع از آلودگی‌هایی که امروزه بیشتر وارد دریاها می‌شوند می توان به پلاستیک‌ها، میکروپلاستیک‌ها و نانوپلاستیک‌ها اشاره کرد که از بین نمی‌روند اما به ذرات کوچک‌تری تبدیل می‌شوند. آبزیانی مانند لاروماهیان  آن ها را  به اشتباه می بلعند. در نتیجه در بافت بدن آن ها رسوب می کند. این رسوبات تا بزرگ شدن لاروها در بدن آن‌ها باقی می‌ماند و به موجودات دیگر زنجیره غذایی از جمله انسان‌ها نیز منتقل می‌شود. در نهایت می‌توان گفت تمام این پیامدها ناشی از مخاطراتی است که محصولات نفتی و پتروشیمی به‌همراه دارد.

یکی از مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده اکوسیستم خلیج فارس آلودگی‌های نفتی است. ۲۵ تا ۳۰ درصد نفت جهان از این منطقه تامین می شود و اقتصاد تمام هفت کشور حوزه خلیج فارس بر پایه نفت است بنابراین این کشورها براساس اکتشاف، استخراج، پالایش و فروش نفت گذران زندگی می‌کنند. به همین دلیل این دریا به‌عنوان یکی از پرترددترین دریاهای جهان شناخته شده و سازمان بین‌المللی دریانوردی آن را یک منطقه ویژه دریایی اعلام کرده است و کشورهای این حوزه موظف به رعایت پروتکل‌ها و کنوانسیون‌های بین الملی در این زمینه هستند.

کشتی‌های مختلف نفت‌کش و حامل میعانات گازی و کشتی‌های فله‌بر انواع محصولات پتروشیمی را ازکل کشورهای منطقه دریافت و از طریق آب‌های خلیج فارس به سراسر جهان صادر می کنند  و این دریا در حقیقت بزرگترین آبراه جهان در ارتباط با این نوع کشتی‌ها است. به‌همین دلیل اکوسیستم‌ها و تنوع زیستی خلیج فارس با انواع مخاطرات از جمله نشت نفت از میادین اکتشاف نفت و گاز تا کشتی‌ها، پالایشگاه‌ها و تاسیسات سکوهای نفتی مستقر در بخش‌های مختلف آن مواجه است.

خطوط لوله انتقال نفت که زیر آب‌های خلیج فارس نفت را از ساحل به دریا یا از دریا به ساحل منتقل می‌کنند اغلب بیش از ۶۰ تا ۷۰ سال قدمت دارند از این رو فرسوده بودن این لوله‌ها باعث افزایش احتمال نشت نفت در خلیج فارس می‌شود. همچنین حرکت شناورهای نفت‌کش در خلیج فارس باعث می‌شود میلیون‌ها تن آب توازن از نقاط مختلف دنیا توسط این شناورها به آب‌های خلیج فارس و آلودگی‌های مختلفی را وارد آب این دریا کند.

نشت نفت دو اثر مستقیم و غیرمستقیم بر اکوسیستم‌های دریایی دارد که اثرات مستقیم آن آثار فیزیکی برجا مانده از نشت نفت از خطوط لوله‌های انتقال نفت و کشتی‌های نفتکش یا براثر واژگونی این کشتی‌ها است که بصورت لکه نفتی روی سطح آب باقی می‌ماند و با جریان آب به سمت سواحل می‌آید و ممکن است جزایری که در مسیرش قرار دارد را در بر گیرد و این آلودگی‌های نفتی می‌تواند اکوسیستم را دچار مخاطره و چهره ساحل را بسیار زشت کند. آثار غیرمستقیم باقیمانده از نشت نفت در دریا معمولا مورد توجه قرار نمی‌گیرد. از آثار غیر مستقیم انتشار نفت تجزیه آن در آب دریا است که به دلیل پایداری بالا و ماندگاری طولانی در آب دریا باعث ورود ۱۶ ترکیب سرطان‌زا یعنی؛ ترکیبات هیدروکربن‌های نفتی پلی آروماتیک به دریا می‌شود. این ترکیبات به‌ مرور توسط آبزیان فیلتر کننده مصرف  می شود و در بدن  این آبزیان رسوب کند وبه دلیل پایداری بالا در نهایت به بدن انسان‌ها که از این آبزیان تغذیه می‌کند وارد شود. این مواد نفتی بر سلامتی آبزیان و انسان‌ها آثار مخرب تری  بر جای می گذارد. ترکیبات فلزات سنگین که از پساب تاسیسات پتروشیمی یا پایانه های صادرات این محصولات به آب دریا سرازیر می شود نیز به همین صورت  در بدن آبزیان فیلتر کننده رسوب می کند.

احداث و استقرار آب‌شیرین‌کنها نیز علیرغم اثرات بسیار مثبت در توسعه اقتصادی-اجتماعی و بالابردن سطح رفاه و بهداشت ساکنین منطقه، مانند هر صنعت دیگر مجموعه‌ای از آثار نامطلوب زیست‌محیطی به همراه خواهند داشت. در این میان تولید پسابهای بسیار حجیم آب گرم و شور و تخلیه و دفع آن در محیط‌زیست دریا، بی‌شک مهمترین و شاخص‌ترینِ این آثار محسوب می‌گردد. فرایند نمکزدایی آب دریا به دلیل ماهیت خود منجر به تغییر مشخصات فیزیکی و شیمیایی پسابهای بازگشتی خواهند شد. افزایش دمای آب تا 5-15^oC ، افزایش غلظت نمک در آب تا 5/2 برابر، ورود فلزات سنگین اعم از Cu, Fe, Mo, Ni, Cr ,Zn و اضافه نمودن انواع افزودنیها جهت شستشوی شیمیایی سطوح، ضدعفونی‌سازی محیط و جلوگیری از رسوبگذاری، ایجاد کف و خوردگی سطوح و نیز افزودن موادی جهت تصفیه مقدماتی برای حذف ارگانیسم های شناور و مواد آلی موجود در آبهای تغذیه‌ای در کنار اسیدها و بازها و بسیاری از تولیدات ثانویه حاصل از این مواد، نمونه‌ای از آلاینده‌های موجود در پسابهای تولیدی می باشند که با تخلیه در محیط دریا بطور مستقیم وارد آن می‌گردند. غلظت آلاینده‌های مختلف در پسابهای تولیدی در مقایسه با حرارت و شوری بسیار بالای آن، کم اهمیت تر بوده و نمک و گرما اساسا اصلی‌ترین آلاینده‌ پسابهای تولیدی در آب شیرین‌کنها محسوب می‌گردند.

طبق آمار رسمی منتشر شده تا پایان سال 2017 توسط سایت www.statista.com، تولید آب شیرین از طریق سامانه های نمک زدایی در امارات به میزان 1975 میلیون متر مکعب در سال، کویت به میزان 723 میلیون متر مکعب در سال، قطر به میزان 602 میلیون متر مکعب در سال و بحرین به میزان 239 میلیون متر مکعب در سال از خلیج فارس و عربستان نیز از دو پهنه دریایی خلیج فارس و دریای سرخ به میزان 2458 میلیون متر مکعب در سال می باشد. میزان تولید آب شیرین کن های کشور عمان نیز به میزان 298 میلیون متر مکعب در سال از دریای عمان بوده است.

بر اساس بررسی ها و استعلامات انجام شده در داخل کشور، در حال حاضر مجوز صادر شده برای تولید آب شیرین از خلیج فارس در استان بوشهر 870 میلیون مترمکعب در سال و در استان هرمزگان 783 میلیون مترمکعب در سال بوده و در مجموع، حجم تولید آب شیرین از خلیج فارس در این دو استان 1653 میلیون متر مکعب می باشد. این در حالی است که با توجه به راندمان سامانه های نمک زدایی، برای تولید این حجم آب شیرین می بایست حدود 3 برابر آن، آب از دریا برداشت گردد که این امر مستلزم برداشت آب به میزان حدود 5 میلیارد مترمکعب در سال از خلیج فارس بوده و حدود 3و نیم میلیارد مترمکعب پساب بسیار شور وارد خلیج فارس می شود. این حجم از برداشت آب و تخلیه شورابه به دریا، اثرات منفی گسترده ای بر محیط زیست ساحلی-دریایی ،تنوع زیستی و ذخایر آبزیان کشور خواهد داشت.

گزارش از: سهراب مظلومی