کشور جمهوری اسلامی ایران، در ادامۀ برنامۀ اقدام ملی تنوع زیستی و بر اساس معاهدات بین‌‌المللی تنوع زیستی پسا2020 در صدد است تا مساحت مناطق حفاظت شدۀ کشور را تقریباً دو برابر کند. بر اساس یکی از آخرین یافته‌ها توسط دانشمندان ایرانی و استرالیایی با افزودن 9 درصد به سطح مناطق حفاظت‌شده، می‌توان شاخص‌های تنوع زیستی کشور را 70 تا 100 درصد افزایش داد. نتایج این اقدام به ایران برای دستیابی به اهداف چارچوب جهانی تنوع زیستی پسا2020 تحت کنوانسیون تنوع زیستی، از جمله افزایش مساحت، حفظ مناطق با اهمیت ویژه برای تنوع زیستی، امکان بازیابی و حفاظت از گونه‌های وحشی جانوران و گیاهان کمک شایان توجهی خواهد کرد.

ایران در حال حاضر در مجموع دارای 284 منطقۀ حفاظت شده، شامل 31 پارک ملی (ردۀ دو در IUCN)، 38 اثر طبیعی ملی (ردۀ سه در IUCN)، 46 پناهگاه حیات وحش (ردۀ چهار درIUCN )،  و 169 منطقۀ حفاظت شده (ردۀ شش در IUCN) به مساحت کل حدود 17800 هزار هکتار است که تقریباً 11 مساحت کشور را پوشش می‌دهد. ششمین گزارش تنوع زیستی ایران که در سال 2020 منتشر شد، نشان داد که ایران در مسیر افزایش مساحت مناطق حفاظت شده و تحقق تعهدات ملّی و بین‌‌المللی قرار دارد، اما هنوز برنامه‌ریزی سیستماتیکی برای معرفی مناسبترین مناطق گسترش برای بیشترین حفاظت از مهم‌ترین گونه‌ها و زیستگاه‌ها انجام نداده است. بنابراین دانشمندان در جستجوی ترسیم راهی برای شناسایی مهم‌ترین مناطق مورد نیاز برای حفاظت از گونه‌های در معرض خطر انقراض هستند.

گربه پالاس (Octolobus manul) تصویر از Ondrej Prosicky

در مقاله‌ای که اخیراً در ژانویه 2023 در مجلۀ وزین Biological Conservation انتشار یافته است، نتایج تحقیقی مشترک بین دانشگاه فردوسی مشهد و دانشگاه کوئینزلند استرالیا در خصوص شناسایی مهم‌ترین مناطق کشور و ترسیم مسیری برای گسترش مناطق حفاظت شده منتشر شده است. در این بررسی نسبتاً جامع که توسط دانش‌آموختۀ دانشگاه کوئینزلند استرالیا، خانم دکتر آزاده کریمی، عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد، آقای دکتر حسین یزدداد عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس و خانم دکتر ایپریل ریساید (Dr. April Reside) عضو هیئت علمی دانشگاه کوئینزلند انجام شد، مناطقی از کشور که از غنای تنوع زیستی بیشتری برخوردار بودند و هنوز تحت پوشش ۱۱ درصدی زمین‌های تحت حفاظت فعلی کشور قرار نگرفته‌اند، شناسایی شدند. این محققین مجموعه‌ای از شاخص‌های کارآمد و متعادل را برای کشف مناطقی که بهترین مناطق حفاظت‌شده برای دستیابی به این اهداف هستند، به کار بردند.

یافته‌های بررسی آن‌ها نشان داد که بخش‌هایی از زیست‌بوم‌های خشکی در شمال، شمال غرب و غرب کشور واجد اهمیت بیشتری بوده و بهترین مکان‌ها برای شروع اقدام به افزایش سطح مناطق حفاظت‌شده می‌باشند. نتایج این بررسی همچنین نشان داد که حفاظت از 20 درصد از مساحت کشور، به استثنای پرندگان و پستاندارانی که پوشش حفاظتی کمتری لازم دارند، باعث رشد 70 تا 100 درصدی حفاظت از بسیاری از گونه‌ها می‌شود.

خانم دکتر کریمی معتقد است که افزایش مناطق حفاظت شده خبری خوب برای ایران است، کشوری که 80 درصد از اراضی آن توسط زیست‌بوم‌های طبیعی متنوع پوشیده شده است و محل زندگی طیفی از گونه‌های به شدت در معرض خطر انقراض، همچون یوزپلنگ آسیایی، پلنگ ایرانی، الاغ وحشی آسیایی، کرکس مصری، بالابان و سمندر غارزی گرگانی و دیگر گونه‌ها هستند.

رویشگاه‌های حرّا در جنوب کشور به شدت در معرض نابودی ناشی از آلودگی‌های نفتی و مداخلات انسانی هستند.
تصویر از محسن مفیدی نیستانک

در این بررسی نشان داده شده است که مناطق تحت صنعت بوم‌گردی در شمال، شمال غرب و غرب کشور جزو مناطقی هستند که نیاز فوری به تدابیر حفاظتی دارند. یافته‌های این دانشمندان همچنین نشان می‌دهد که با افزودن 9 درصد به سطح مناطق حفاظت‌شدۀ کشور، می‌توان شاخص‌های تنوع زیستی کشور را بسیار افزایش داد. این نتایج همچنین به ایران برای دستیابی به اهداف چارچوب جهانی تنوع زیستی پسا2020 تحت کنوانسیون تنوع زیستی، از جمله افزایش مساحت، حفظ مناطق با اهمیت ویژه برای تنوع زیستی، امکان بازیابی و حفاظت از گونه‌های وحشی جانوران و گیاهان کمک می‌کند.

گرگ ایرانی (Canis lupus pallipes) تصویر از AGAMI

مناطق پیشنهادی برای افزایش سطح مناطق حفاظت شدۀ کشور با استفاده از نقشه‌های پراکنش گونه‌های در معرض خطر (Red list) موجود در فهرست‌های ملی و بین‌المللی تنظیم و ارائه شده‌اند. در این بررسی بیشترین اهمیت به گونه‌هایی اختصاص یافته است که یا در ایران زاد و ولد می‌کنند (مانند پرندگان مهاجر) یا گونه‌های اندمیک که فقط در ایران پراکنش دارند.

مارمولک جکوی پلنگی (Eublepharis macularius) تصویر از Ksenia Bisler

محققین در این مقاله اظهار امیدواری کرده‌اند که که یافته‌هایشان اطلاعات مفیدی برای کمک به گسترش شبکۀ منطقۀ حفاظت‌شدۀ کشور و دستیابی به اهداف بین‌المللی و ملی که کشور جمهوری اسلامی ایران قبلاً به آن‌ها متعهد شده‌ است، مهیا کند و در نهایت، این اطلاعات به حفاظت بهتر تنوع زیستی منحصربه‌فرد ایران منجر شود.

اصل مقاله از نشانی و پیوند زیر قابل دریافت است:

Karimi, A., Yazdandad, H. and Reside, A.E., 2023. Spatial conservation prioritization for locating protected area gaps in Iran. Biological Conservation, 279, p.109902. DOI: 10.1016/j.biocon.2023.109902

https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0006320723000022

تنظیم خبر:

محسن مفیدی نیستانک، مرجع ملّی تشکیلات رده‌بندی جهانی (اسفند 1401)