دکتر اسماعیل کرمی دهکردی⁽¹⁾ و دکتر محسن مفیدی نیستانک⁽²⁾

(1) دانشیار دانشگاه تربیت مدرس و مرجع ملّی ارتباطات، آموزش و آگاهی بخشی عمومی کنوانسیون تنوع زیستی در بخش کشاورزی و منابع طبیعی

(2) استادیار موسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و مرجع ملّی تشکیلات رده بندی جهانی کنوانسیون تنوع زیستی

پیرو تشکیل سه نشست کارگروهِ باز، توسط کشورهای عضو کنوانسیون تنوع زیستی و تهیۀ پیش‌نویس صفر، پیش‌نویس صفر اصلاح شده، پیش‌نویس اول و پیش‌نویس اصلاحی در سال‌های 2019 تا 2022، چهارمین نشستِ کارگروه باز برای تنقیح چارچوب جهانی تنوع زیستی پسا 2020 در روزهای 20 تا 26 جولای 2022 در شهر نایروبی کشور کنیا تشکیل شد. در این نشست آقایان دکتر محسن مفیدی نیستانک (مرجع ملّی تشکیلات رده بندی جهانی کنوانسیون تنوع زیستی) و دکتر اسماعیل کرمی دهکردی (مرجع ملّی ارتباطات، آموزش و آگاهی بخشی عمومی کنوانسیون تنوع زیستی در بخش کشاورزی و منابع طبیعی) به عنوان نمایندگان جمهوری اسلامی ایران شرکت کردند و نقطه نظرات کشور را در خصوص اسناد چارچوب جهانی تنوع زیستی پسا 2020 و اطلاعات توالی دیجیتال (DSI) به تفصیل ارائه کردند. این نظرات قبلاً طی جلسات کارشناسی متعدد، تنظیم شده و به تایید مرجع ملّی تنوع زیستی کشور رسیده بود. در عین حال طی مباحثات انجام شده در نشست نایروبی، پس از انجام مذاکرۀ حضوری با معاونت سفارت جمهوری اسلامی ایران در کنیا، تلاش وافی برای حفظ منافع و مصالح کشور انجام گرفت.

در طی یک هفته بحث و مذاکره 156 کشور عضو کنوانسیون با حضور حدود 1300 نفر (650 نفر حضور فیزیکی و 650 نفر به صورت مجازی) در مقرر سازمان ملل متحد (برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد) در شهر نایروبی، مسایل و راهکارهای مرتبط با متوقف کردن عوامل تخریب تنوع زیستی و احیای آن تا سال ۲۰۳۰ مطرح و بررسی شد و شاخص‌های برای ایجاد دنیایی بهتر از سال ۲۰۳۰ تا سال ۲۰۵۰ در قالب اسناد تعهدآور تهیه شد. چشم‌انداز این سند تا سال ۲۰۵۰، زندگی همنوا و هماهنگ انسان با طبیعت است که در قالب چهار آرمان یا هدف کلان تنظیم شده است.

در طی این نشستِ فشرده و پُر مشاجره، دولت‌های شرکت کننده پیشرفت قابل توجهی در راستای تهیۀ متنی با توافق جهانی هرچه بیشتر در زمینۀ تنوع زیستی داشتند و گام‌های نهایی برای به نتیجه رسیدن مذاکره‌ها در کنفرانس کشورهای عضو (COP 15) در ماه دسامبر 2022 در مونترال کانادا برداشته شده است. نمایندگان جمهوری اسلامی ایران نیز براساس منافع و سیاست‌های کلان کشور، مواضع و دیدگاه‌های علمی و تخصصی و راهبردی کشور را مطرح کردند که در بخش‌های مختلف این سند به آن‌ها اشاره شده است. سه دستاورد مهم این نشست عبارتند از:

الف) گردهم آمدن دولت‌ها در راستای توافق بر سر عناصر کلیدی چارچوب جهانی تنوع زیستی (GFB) برای حفظ و احیای طبیعت، با انجام اقدامات گسترده و تغییرات اساسی در چارچوب تئوری تغییر (TOC). در واقع در این نشست، اعضای کنوانسیون، سندی را که قبلاً در ماه مارس و آوریل 2022 در نشست ژنو تهیه شده بود را بحث و اصلاح کردند و در برخی موضوعات به توافق رسیده و در بخش های زیادی از آن سند هنوز اتفاق نظر ندارند.

ب) پیشرفت مناسب در مورد موضوع اطلاعات توالی یابی دیجیتال (DSI)  و تاکید کشورهای عضو بر توجه بیشتر به انتقال عادلانۀ اطلاعات ژنتیکی و تکنولوژی‌های روز فی‌مابین کشورهای ذی‌نفع، ضمن برقراری منصفانۀ پروژه‌های دو و چند جانبه از طریق صندوق جهانی تسهیلات محیط زیست بودجه (GEF).

پ) ارائۀ فرایندی برای پیشرفت مذاکرات قبل از برگزاری کنفرانس کشورهای عضو (COP 15). در این فرایند، اسناد مرتبط برای امضای توسط کشورهای عضو کنوانسیون تنوع زیستی تهیه و نهایی سازی خواهد شد.

در این نشست کشورها آمال خود را با عنایت به آرمان‌های چارچوب جهانی تنوع زیستی پسا 2020 تعیین نموده و اهداف عملیاتی ضروری مرتبط با حفاظت، بهره‌برداری پایدار و اشتراک منافع را پالایش کردند. کشورها روی تدوین طرحی به منظور بسیج منابع و دیگر ابزارهای اجرای چارچوب کار کردند و نقش طبیعت را در کاهش و سازگاری با تغییر اقلیم مورد تاکید قرار دادند. گفتگوهای آن‌ها همچنین نقش مردم بومی، جوامع محلی، زنان، جوانان و سایر ذی‌نفعان را تقویت کرد و اطمینان حاصل کرد که همه صداها شنیده خواهد شد و هیچ کس نادیده گرفته نمی‌شود. طرفین همچنین مسیری را برای توافق بر سر اشتراک منافع حاصل از اطلاعات توالی‌یابی دیجیتال، در بهره‌برداری از انرژی‌های پاک (hybrid approaches) در منابع ژنتیکی ترسیم کردند.

خانم الیزابت ماروما مرما (Elizabeth Maruma Mrema)، دبیر اجرایی کنوانسیون تنوع زیستی، در پایان نشست ابراز داشت: «من می‌خواهم از سخت‌کوشی کشورها، تعهدشان برای رسیدن به اجماع و مشارکت صادقانه در این مذاکرات تشکر کنم. این تلاش‌ها قابل توجه است و متنی را تولید کرده است که با کار بیشتر، مبنایی برای دستیابی به چشم‌انداز 2050 کنوانسیون خواهد بود: زندگی همنوا یا هماهنگ با طبیعت. وی همچنین افزود: «من از طرف‌ها می‌خواهم در ماه‌های آینده به شدت با متن درگیر شوند، به حرف‌های یکدیگر گوش دهند و به دنبال اجماع باشند و متن نهایی را برای تصویب در COP 15  آماده کنند».

بحث‌ها در طول هفته، کل متن چارچوب را در برگرفت که شامل 4 آرمان یا هدف نهایی، 23 هدف اختصاصی پیشنهادی و همۀ عناصری است که کشورها را قادر می‌سازد به آن‌ها دست یابند.

چهار آرمان یا هدف نهایی چارچوب نیز موضوع بحث‌های شدیدی بود:

آرمان اول: حفظ تنوع زیستی در تمام سطوح و جلوگیری از انقراض‌ها،

آرمان دوم:  اطمینان از اینکه تنوع زیستی می تواند نیازهای مردم را برآورده کند و از حقوق بشر آن‌ها حمایت کند،

آرمان سوم: منافع حاصل از استفاده از تنوع زیستی و منابع ژنتیکی عادلانه به اشتراک گذاشته می‌شود و دانش سنّتی و حقوق جوامع بومی و محلی رعایت می‌شود،

آرمان چهارم: سطح کافی از ابزارهای اجرا، از جمله منابع مالی، ظرفیت‌سازی و سایر حمایت‌ها برای اقدام فعّال شود.

نقشۀ راه کار به سمت COP 15 در مونترال، کانادا در دسامبر 2022

با وجود پیشرفت‌های مهم، مقدار قابل توجهی کار برای پیشبرد متن برای بررسی نهایی در سطح بالا توسط 196 کشور عضو CBD  در COP15  مورد نیاز است. در این نشست، توافق شد که مسیری رو به پیشرفت باز کند که شامل مشارکت همه مناطق آماده گفتگو با مشارکت همه کشورها بلافاصله قبل از قسمت دوم COP 15 باشد. این گردهمایی‌ها متنی را برای مذاکره نهایی توسط وزرا و هیئت‌های آن‌ها در قسمت دوم COP 15 آماده می‌کند.

 اسناد جلسه (از جمله اسناد جلسه عمومی همچون گزارش‌های جلسات کارگروه‌ها) در سایت زیر قابل دسترسی است:

https://www.cbd.int/conferences/post2020/wg2020-04/documents

ضبط پخش زنده جلسات عمومی و رویدادهای مطبوعاتی نیز در سایت زیر قابل دسترسی است:

https://www.cbd.int/live

کنفرانس آتی تنوع زیستی سازمان ملل از 5 تا 17 دسامبر در مونترال کانادا به ریاست دولت چین برگزار خواهد شد. کنفرانس موارد زیر را در برخواهد گرفت:

- پانزدهمین نشست کنفرانس اعضای کنوانسیون تنوع زیستی (https://www.cbd.int/meetings/COP-15)

- دهمین نشست کنفرانس اعضا که به عنوان نشست اعضای پروتکل کارتاهنا در مورد ایمنی زیستی عمل می‌کند (https://www.cbd.int/meetings/CP-MOP-10)

- چهارمین نشست کنفرانس اعضا که به عنوان نشست طرف های پروتکل ناگویا در مورد دسترسی و اشتراک منافع عمل می کند (https://www.cbd.int/meetings/NP-MOP-04)

درباره کنوانسیون تنوع زیستی (CBD)

این کنوانسیون در سال 1992 در اجلاس زمین در ریودوژانیرو برای امضا باز شد و در دسامبر 1993 لازم الاجرا شد. کشور ایران نیز پس از تصویب مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان در سال 1375 به این کنوانسیون پیوست. کنوانسیون تنوع زیستی، یک معاهدۀ بین‌المللی برای حفاظت از تنوع زیستی، استفادۀ پایدار از عناصر تنوع زیستی و اشتراک عادلانۀ منافعِ حاصل از بهره‌برداری از منابع ژنتیکی است. کنوانسیون تنوع زیستی دارای 196 کشور عضو است که مشارکت جهانی تقریباً همه کشورها را دارد. کنوانسیون تنوع زیستی به دنبال پاسخگویی به تمام تهدیدات تنوع زیستی و خدمات اکوسیستم، از جمله تهدیدهای ناشی از تغییرات آب و هوایی، از طریق ارزیابی‌های علمی، توسعۀ ابزارها، مشوق‌ها و فرآیندها، انتقال فناوری‌ها و تجارب موفق و مشارکت کامل و فعّال ذی‌نفعان مربوطه از جمله مردم بومی و جوامع محلّی، جوانان، زنان، سازمان‌های غیردولتی، نقش‌آفرینان زیر-ملی و جامعۀ کسب‌وکار است.

پروتکل کارتاهنا در مورد ایمنی زیستی و پروتکل ناگویا در مورد دسترسی و اشتراک منافع، توافقنامه‌های تکمیلی کنوانسیون تنوع زیستی هستند. پروتکل کارتاهنا، که در 11 سپتامبر 2003 لازم الاجرا شد، به دنبال محافظت از تنوع زیستی ناشی از خطرات بالقوۀ موجودات زندۀ تغییر یافته ناشی از بیوتکنولوژی مدرن است. تا به امروز، 173 کشور پروتکل کارتاهنا را تصویب کرده‌اند. پروتکل ناگویا با هدف به اشتراک گذاشتن منافع ناشی از استفاده از منابع ژنتیکی به روشی منصفانه و عادلانه، از جمله دسترسی مناسب به منابع ژنتیکی و انتقال مناسب منابع مرتبط فنآوری‌ها که در 12 اکتبر 2014 لازم الاجرا شد، توسط 135 کشور تصویب شده است.

برای دریافت و مطالعه فایل پیشنویس ارائه شده در چهارمین دور مذاکرات چارچوب جهانی پسا 2020 کلیک کنید.