ارزیابی برنامه‌های تنوع زیستی طی دهه گذشته

اسکندر زند

استاد موسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور

و مرجع ملی کنوانسیون تنوع زیستی

تنوع زیستی تمام اشکال حیات که طی میلیون‌ها سال تکامل یافته‌اند را در برمی‌گیرد. با از بین رفتن اجزای تنوع زیستی که شامل گونه‌ها و زیستگاه‌ها می‌باشد، انعطاف‌پذیری اکوسیستم‌ها کاهش یافته و خدمات ارائه شده توسط آنها، مختل می‌گردد. به همین دلیل با انقراض یک گونه یا گروهی از گونه‌ها به دلایلی مانند بهره‌برداری بیش از حد یا تخریب زیستگاه، ممکن است خدمات ارزشمند ارائه شده توسط آن گونه یا فرصت‌هایی که آن گونه برای بهبود زندگی در اختیار ما قرار می‌دهد، حذف شود.

تنوع زیستی برای طیف وسیعی از خدمات اکوسیستم مانند تولید غذا و  الیاف، تنظیم آب و هوا، گرده‌افشانی، تفریحات و معنویات اهمیت زیادی دارد و با همین خدمات است که ادامه حیات انسان و سایر گونه‌ها روی کره زمین مقدور می‌شود.

در 50 سال گذشته، توجه انسان به  تنوع زیستی افزایش یافته و  برای حفاظت و بهره‌برداری پایدار از تنوع زیستی تلاش‌های زیادی صورت گرفته است.  طی یک سال گذشته دو گزارش از وضعیت تنوع زیستی جهان ارائه شد. گزارش اول مربوط به IPBES بود که با طرح موضوع در خطر انقراض بودن یک میلیون گونه از موجودات، شوک عجیبی به جامعه جهانی وارد کرد. گزارش دوم مربوط به پنجمین چشم‌انداز جهانی تنوع زیستی بود که اخیراً توسط کنوانسیون تنوع زیستی منتشر شد. در این گزارش برنامۀ راهبردی تنوع زیستی آیچی (2020-2011) و برنامه‌های ملی کشورهای مختلف  مورد نقد و بررسی قرار گرفته است، که در ادامه خلاصه‌ای از این گزارش ارائه می‌شود.

· برنامۀ تنوع زیستی آیچی دارای بیست هدف عملیاتیِ ذیلِ پنج هدف راهبردی است. ارزیابی اهداف این برنامه حاکی از آن است که در سطح جهانی هیچ یک از 20 هدف آیچی به طور کامل محقق نشده است، اگرچه شش هدف (اهداف 9، 11، 16، 17، 19 و 20) که به ترتیب به مدیریت گونه‌های مهاجم، توسعه مناطق حفاظت شده، افزایش اعضای پروتوکل ناگویا، توجه کشورها به برنامه ملی تنوع زیستی، گسترش پایگاه علمی و فناوری‌های مرتبط با تنوع زیستی و بسیج منابع مالی برای اجرای مؤثرتر برنامۀ استراتژیک تنوع زیستی هستند تا حدی محقق شده‌اند. این موضوع، به نوبۀ خود دستیابی به اهداف توسعۀ پایدار را تهدید و تلاش‌ها برای حل تغییرات آب و هوایی را تضعیف می‌کند.

· تصویر کلی گزارش‌های ملی ارائه شده توسط کشورها نیز پیشرفت‌هایی داشته است، ولی باز هم در سطحی نیستند که برای دستیابی به اهداف تنوع زیستی آیچی کافی باشند. به طور متوسط، گزارش ملی کشورها حاکی از آن است که 3% از اهداف ملی بیش از انتظار تحقق یافته،  بیش از یک سومِ  (%34) در مسیر تحقق قرار دارند و در نیمی دیگر از اهداف ملی (%51)  پیشرفت صورت گرفته است، اما نرخ پیشرفت امکانِ دستیابی به اهداف را فراهم نمی‌کند. ضمنا 11٪ از اهداف ملی نیز پیشرفت چشمگیری نشان نمی دهند و 1% نیز در مسیری اشتباه حرکت کرده‌اند. البته اهداف ملی به طور کلی با اهداف تنوع زیستیِ آیچی چندان همسو نیستند. کمتر از یک چهارم (%23) از اهداف گزارش‌های ملی با اهداف آیچی همسو هستند. پیشرفت‌هایی که در دهه گذشته در اهداف ملی حاصل شده نیز  عمدتا مربوط به 5 هدف آیچی ( 1، 11، 16، 17 و 19 ) که به ترتیب به آگاهی مردم نسبت به ارزش‌های تنوع زیستی، توسعه مناطق حفاظت شده، پیوستن به پروتوکل ناگویا، توجه به برنامه ملی تنوع زیستی و گسترش پایگاه علمی و فناوری‌های مرتبط با تنوع زیستی است، می‌باشد.

در مجموع به نظر می‌رسد که تنوع زیستی با سرعت بی‌سابقه‌ای در حال زوال بوده و فشارهای ناشی از کاهش تنوع زیستی در حال شدت یافتن است. آنچه مسلم است در دهه آینده ضمن تلاش برای هم‌راستا کردن برنامه‌های ملی و برنامه‌های جهانی تنوع زیستی، برای رسیدن به یک آیندۀ پایدار باید اقداماتی فراتر از آنچه در دهه گذشته انجام شده صورت پذیرد.

علی‌رغم آنچه در خصوص دستیابی محدود به اهداف جهانی تنوع زیستی آیچی ذکر شد، ولی این چشم‌انداز مثال‌های مهم و موفقی ارائه می‌دهد كه ناشی از تبعیت از اهداف و برنامۀ راهبردی تنوع زیستی 2020-2011 بوده است. از جمله این نشانه‌های پیشرفت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- تقریباً 100 کشور ارزش‌های تنوع زیستی را در سیستم‌های حسابداری ملی خود گنجانده‌اند (هدف 2).

2- میزان جنگل‌زدایی در سطح جهان در مقایسه با دهه قبل حدود یک سوم کاهش یافته است (هدف 5).

3- در برخی موارد  مثل سهمیه‌بندی صید، محدود کردن صید و حفظ یا بازسازی ذخایر آبزیان خوب عمل شده است ( هدف 6).

4- تعداد زیادی از گونه‌های بیگانۀ مهاجم کنترل شده و معرفی گونه‌های مهاجم بیشتر مورد توجه قرار گرفته (هدف 9) است.

5- افزایش قابل توجهی در مساحت مناطق حفاظت شده وجود داشته است، به گونه‌ای که در طی دورۀ 2020-2000 از حدود 10% به حداقل 15% از نظر مساحت زمینی و از حدود 3% به حداقل 7% در مناطق ساحلی افزایش یافته است. حفاظت از مناطق دارای اهمیت ویژه برای تنوع زیستی (مناطق اصلی تنوع زیستی) نیز از 29% به 44% در مدت زمان مشابه افزایش یافته است (هدف 11).

6- اقداماتی در راستای مدیریت مناطق حفاظت شده، اعمال محدودیت‌های شکار، کنترل گونه‌های بیگانۀ مهاجم، کاهش تعداد گونه های منقرض شده و در معرض انقراض صورت گرفته است. بدون چنین اقداماتی احتمال انقراض پرندگان و پستانداران در دهۀ گذشته دو تا چهار برابر بیشتر می‌بود (هدف 12).

7- پروتکل ناگویا در مورد دسترسی به منابع ژنتیکی و تقسیم عادلانه و منصفانۀ منافع ناشی از استفاده از آن‌ لازم‌الاجرا شده و اکنون در حداقل 87 کشور و در سطح بین‌المللی کاملاً عملیاتی است (هدف 16).

8- استراتژی‌ها و برنامه‌های اقدامات ملی تنوع زیستی (NBSAP) مطابق با برنامۀ استراتژیک تنوع زیستی 2020-2011 توسط 170 کشور ، 85% از متعهدین کنوانسیون تنوع زیستی، به روز شده است (هدف 17).

9- با توجه به حقوق شهروندی، افزایش قابل ملاحظه‌ای از داده‌ها و اطلاعات مرتبط با تنوع زیستی در دسترس شهروندان، پژوهشگران و سیاست‌گذاران قرار گرفته است (هدف 19).

10- منابع مالی تخصیص یافته به تنوع زیستی از طریق جریان‌های بین‌المللی دو برابر شده است (هدف 20).

تجارب دهۀ اخیر در اجرای برنامۀ راهبردی برای تنوع زیستی، آموخته‌هایی در ارتباط با توسعۀ چارچوب جهانی تنوع زیستی پَسا 2020 و به طور کلی اجرای کنوانسیون را در اختیار می‌دهد که مهمترین آنها عبارتند از:

1- نیاز به تلاش‌های مجدانه‌تر برای مدیریت عوامل مستقیم و غیرمستقیم موثر در زوال تنوع زیستی، از جمله اتخاذ رویکردهای یکپارچه و جامع برای برنامه‌ریزی، اجرا و تعامل بیش‌تر بین بخش‌های مختلف دولتی و خصوصی.

2- نیاز به تقویت بیشتر جوامع محلی و سطح تعامل ذی‌نفعان.

3- لزوم تقویت استراتژی‌ها و برنامه‌های اقدام ملی برای تنوع زیستی و استفاده از آن‌ها به عنوان ابزار مدیریت دولت‌ها.

4- نیاز به تدوین چشم‌اندازها و اهداف کاملاً منسجم که با زبانی واضح و ساده و با عناصر کَمّی فرموله شده باشند.

5- سرعت بخشیدن به اجرای استراتژی‌های تنوع زیستی و برنامه‌های عملیاتی.

6- نیاز به ارتقای بلندپروازی در تعهدات ملی و پایش منظم و مؤثر اقدامات ملی.

7- توجه به موضوع سازگارشدن با طبیعت نه سازگار کردن طبیعت با نیازها.